آرامگاه تاریخی ظهیرالدوله
معرفی آرامستان ظهیرالدوله
در ابتدای ورود به باغ، درختان درهم‌تنیده و هوای پاک این مکان هر فردی را مجذوب خود می‌کند. در سمت راست حدود ۲۰ تا ۳۰ قبر با فامیل افخمی وجود دارد. سنگ قبرها بسیار زیبا و هنرمندانه تراشیده شده‌اند. آرامستان ظهیرالدوله که ملکی شخصی بوده، امروزه در میان بسیاری محبوب است. در ابتدای حیاط به‌جز درختان پیچ در پیچ و سبز، قبرهایی دیده می‌شود که شاید به نظر بسیاری از ما آشنا نباشد؛ در حالی که بسیاری از آن‌ها از بزرگان سیاست ایران هستند. بسیاری از آن‌ها از ارتشیان، خلبان‌ها و اشخاص سرشناس در دوران مختلف بوده‌اند.
دورتادور حیاط اتاق‌هایی وجود دارد که هم‌اکنون بسته است. این اتاق‌ها سابقا برای پذیرایی از مهمانان این گورستان استفاده می‌شد. قبر برجسته علی خان دولوی در مرکز این محوطه قرار دارد. در اطراف این قبر تا چشم کار می‌کند، سنگ قبرهای کوچک و بزرگی با نقش مخصوص اخوتی‌ها واقع شده‌اند. این افراد از اعضای اولیه این انجمن بودند و پس از فوت، مهمان این باغ شدند. قبرهای کوچک با یک کاشی و نام فرد مدفون، قبرهایی با آیاتی به خط کوفی، قبرهای بسیار قدیمی و قبرهایی که از گوشه و کنار آن‌ها سبزه‌های بلندی بیرون زده است، فضای گورستان را زیباتر می‌کنند.
این قبرستان برخلاف قبرستان‌های امروزی، از سنگ‌های بسیار خوش‌تراش تشکیل شده است. سنگ‌ها شبیه به یک‌دیگر نیستند. برخی به رنگ فیروزه‌ای و برخی به‌شکل ایستاده یا خوابیده هستند. برخی از قبرها برجسته هستند و نقوش زیبایی روی آن‌ها حک شده است. قبرها با شخصیت شخص متوفی هماهنگی دارند و شکل سنگ قبر گویای حرفه وی در زمان حیات است. مقبره حسین صبا که شامل دو کتاب است یکی از زیباترین سنگ قبرهای این قبرستان محسوب می‌شود. آرامستان ظهیرالدوله کجاست؟
آرامستان ظهیرالدوله در میدان قدس، خیابان دربند، خیابان ظهیرالدوله قرار دارد. برای دسترسی می‌توانید از مترو خط شماره یک (تجریش-کهریزک) استفاده کنید و در ایستگاه پایانی پیاده شوید. از ایستگاه مترو تا آرامستان حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی است. همچنین اتوبوس‌هایی که در پایانه تجریش توقف می‌کنند، می‌توانند گزینه‌هایی مناسب برای دسترسی به این مکان باشند. پس از پیاده شدن از این اتوبوس‌ها، با حدود ۲۰ دقیقه پیاده‌روی به آرامستان خواهید رسید.
تاریخچه آرامستان ظهیرالدوله
زمانی که علی خان ظهیرالدوله در روز سه‌شنبه بیست و چهارم ذیقعده سال ۱۳۰۳ خورشیدی در اثر سکته قلبی در باغ خود در جعفرآباد شمیران در گذشت، در جوار باغش در قبرستان عمومی (بین تجریش و امامزاده قاسم) دفن شد. سابقا در این محل گورستان کهنه‌ای قرار داشت و بعدها خانقاه ظهیرالدوله نیز به همین محل منتقل شده بود. اما پس از دفن ظهیرالدوله، مریدانش، این گورستان قدیمی و خانقاه را «آرامگاه ظهیرالدوله» خواندند.
محل دفن ظهیرالدوله در زیر درختی بود که داغداغان نامیده می‌شد و ظهیرالدوله طی ایام حیات خود، اغلب در سایه همین درخت می‌نشست. وی قبل از دفن، به‌وسیله مولوی رشتی (بعدها او نیز در همین جا دفن شد)، تغسیل شد و انجمن اخوت این قبرستان عمومی را محصور ساخت و قبرستان ظهیرالدوله نامید؛ قبرستانی که امروزه از جاهای دیدنی تهران محسوب می‌شود.
از سال‌های ۱۳۴۰ به بعد، دفن اموات در این مجموعه ممنوع شد و دفن افراد در سال‌های ۴۰ تا ۵۰ با اجازه‌نامه خاص و آن هم به‌صورت محدود انجام می‌شد. آخرین تدفین در آرامگاه ظهیرالدوله در سال ۱۳۵۹ انجام شد.
این آرامگاه تاریخی از جاهای دیدنی استان تهران در پایتخت به شمار می‌رود و آن را شبیه گورستان پرلاشز فرانسه می‌دانند. آرامستان ظهیرالدوله در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگى و گردشگرى استان تهران با شماره ۲۰۰۱ در فهرست آثار ملى کشور به ثبت رسیدتاریخچه گورستان ظهیرالدوله قابل تأمل است. از طرفی قصه زندگی علی‌خان ظهیرالدوله، داماد و وزیر تشریفات دربار ناصرالدین شاه قاجار که به سبب دیدار با صفی علی شاه، عارف نامدار، عاشق و شیفته مسلک او شد. از طرفی آشنایی با بزرگان عرصه ادب و تاریخ و هنر و سیاست که در این گورستان دفن شده اند. یکی دیگر از شگفتی های این آرامستان نام‌هایی است که روی سنگ قبرها حک شده. القابی که در دوران قاجار رواج پیدا کرد و نسل به نسل منتقل شد. نام بانوان آن عصر و زمان معمولاً دو بخشی و با الملوک، الدوله و السلطنه همراه بود. مثل نیرالملوک، بدرالملوک، ابتهاج الملوک، شمس الملوک، زینت الدوله، رفعت السلطنه. «نصرالله حدادی» نویسنده کتاب «با من به طهران بیایید» در توضیح این نوع نامگذاری می‌گوید: «اسامی ترکیبی اواخر دوران قاجار رواج پیدا کرد. اسامی بامسما و معناداری برای بانوان انتخاب می شد. از جمله فخر آفاق، بدرالزمان، فرخ لقا، قمر تاج، عالم تاج و نیمتاج. از اسامی دیگری که با کلمه دخت همراه بود می توان به آذرمیدخت و ایراندخت و پوران دخت و پری دخت اشاره کرد.» رخشنده یا درخشنده از اسامی خاص بانوان در اواخر قاجار بود که روی یکی از سنگ قبرهای ظهیرالدوله حک شده‌است. حدادی می‌گوید: «خانواده پروین اعتصامی هم او را رخشنده صدا می کردند.» برخی از اسامی بانوان در آن دوران با کلمه سلطان همراه می شد. مانند جواهر سلطان و اعظم سلطان. از اسامی نادر و کمیاب بانوان که در این گورستان به چشم می‌خورد می توان به «مخلوقه» اشاره کرد. اسامی دیگر بانوان که در این روزگار خبری از آن نیست و فقط روی سنگ قبرهای این گورستان دیده می‌شود اینگونه است: افخم‌السلطنه، بهجت‌السلطنه، سرور اقدس، سیمین دخت، شمس‌الضحی، شمس‌الملوک، شمس‌التاج، عصمت‌الملوک، فرخ تاج، فردخت، قمرالزمان، ملیح‌السلطنه، نیرالملوک، تاج بخش، فرخ لقا و ملک تاج..
ظهیرالدوله چه کسی بود؟
میرزا علی خان دولوی قاجار، ملقب به ظهیرالدوله، فرزند محمد ناصرخان، وزیر دربار ناصرالدین شاه در سال ۱۲۸۱ در جمال آباد شیراز متولد شد. وی در ۱۶ سالگی دختر ناصرالدین شاه را به عقد خود درآورد و در سال ۱۳۰۴ پس از پدر خود که وزیر دربار ناصرالدین شاه بود، به‌سمت وزیر تشریفات خاصه منصوب شد. وی پایه‌گذار نمایش و ارکستر ملی ایران بود. اولین کنسرت در باغ خانقاه به همت وی و پدر ابوالحسن خان صبا و پدر رهی معیری صورت گرفت. او در سال ۱۳۱۷ انجمنی ۱۱۰ نفری از بزرگان تشکیل داد تا با استبداد و خرافه‌پرستی به مبارزه بپردازند. وی خانه خود در ظهیرالدوله را وقف انجمن اخوت و نظارت آن را نیز به این انجمن واگذار کرد. بنا به نوشته مهدى مرسلوند در کتاب «زندگینامه رجال و مشاهیر ایران» آشنایى ظهیرالدوله با صفى علیشاه نقطه عطفى در زندگى او بود.
پس از به توپ بستن مجلس در دوران استبداد صغیر، خانه و خانقاه ظهیرالدوله نیز به اتهام همکارى با مشروطه‌خواهان ویران شد و اثاث آن به غارت رفت. ظهیرالدوله ملک خود را در نزدیکى امامزاده قاسم شمیران وقف خانقاه و انجمن کرد و مسئولیت اداره آن نیز به انجمن اخوت سپرده شد. آخرین فرد از انجمن اخوت، درویش رضا بود که او نیز پس از سیل سال ۱۳۶۶ سکته کرد و از دنیا رفت. امروز اثری از این انجمن نیست. سال‌ها پس از فوت درویش رضا این گورستان توسط همسر و پسر وی اداره می‌شد. بنا به گفته‌های ساکنین قدیمی این محله، مراسمی در این مکان اجرا می‌شد که امروزه از آن نیز خبری نیست. این مکان که روزی بسیاری پر رفت‌وآمد بود و صاحبان ذوق و هنر در آن تردد داشتند. امروزه درب آن به روی بازدیدکنندگان بسته است و بازدیدکنندگان فقط می‌توانند در ساعات مقرر شده سری به دنیای علم و ادب و مشاهیر خود بزنند.
ایرج میرزا در سال ۱۳۰۴ و درویش خان در سال ۱۳۰۵ نخستین هنرمندانی بودند که در این گورستان به خاک سپرده شدند و پس از آن بسیاری از هنرمندان در این مکان دفن شدند.
مشاهیر آرامستان ظهیرالدوله
قبر کشیده و بزرگی در زیر یک طاقی بالای دو یا سه پله خود نمایی می‌کند. این قبر محمدتقی بهار ملقب به ملک الشعراء بهار، ادیب، شاعر، نویسنده روزنامه‌نگار و سیاست‌مدار ایرانی است. بالاتر از قبر وی، قبر ایستاده و زیبایی قرار دارد به نام شادروان دکتر محمدحسین لقمان ملقب به لقمان‌الدوله و معین‌الاطبا، موسس مدرسه طب در سال ۱۲۹۷ و اولین رئیس دانشکده پزشکی دانشگاه تهران و پزشک برجسته ایرانی. این قسمت ابتدای راهی است که بسیاری از شاعران و بزرگان ادب ایران را در دل خود جای داده است.
پس از آن‌ها قبر معیری است که داخل یک فضای شیشه‌ای قرار دارد. داخل این فضای شیشه‌ای دو قبر وجود دارد که یکی متعلق به رهی معیری، غزل‌سرای معاصر ایرانی و قبر دیگر متعلق به سرهنگ حسنعلی معیری است. طاقی این دو قبر یک سقف کاشی‌کاری شده با ۶ ستون موج‌دار است. سقف این طاقی در داخل محفظه شیشه‌ای نیز کاملا کاشی‌کاری شده است.
در زیر درختی یک سنگ چند گوشه و برجسته قرار گرفته است که روی آن نام ایرج میرزا و اشعارش درباره مرگ دیده می‌شود. حسین یاحقی نوازنده ویولن ایرانی از دیگر مشاهیر موسیقی ایران به شمار می‌رود که در این مکان خفته است. او آهنگساز، نوازنده ویولن و کمانچه و رهبر ارکستر بود.
رضا محجوبی برادر مرتضی محجوبی از خانواده‌ای هنری بود. پدر وی نی و مادر وی پیانو می‌نواختند. او نوازنده ویولن و آهنگساز ایرانی بود و در سال ۱۳۳۳ در گذشت و مهمان ابدی این باغ شد. داریوش رفیعی خواننده ایرانی که به خاطر شعر «زهره» «شب انتظار» و «گلنار» بسیار معروف بود، در سال ۱۳۳۷ به هنرمندان باغ ظهیرالدوله پیوست. بانو قمرالملوک وزیری، اولین خواننده زن ایرانی، در مرداد ۱۳۳۸ در این خاک آرمید. او به پرآوازه‌ترین خواننده اشعار سنتی ایران معروف است.
روح‌الله خالقی آهنگساز «با بهار دلنشین» و «ای ایران» و نویسنده کتاب موسیقی ایران است. قبر وی در حصاری فلزی، در کنار گلدانی فلزی، در گوشه قبرستان ظهیرالدوله جای گرفته است. مرتضی محجوبی با شکل پیانویی در بالای قبرش با کلمه افسوس روی آن، مهمان همیشگی خاک ظهیرالدوله است. مشیر همایون (نگارنده اولین نت پیانو در ایران)، حسین تهرانی (تنبک‌زن ایرانی)، نورعلی خان برومند (ردیف‌دان مشهور و نوازده تار، سه تار و تنبک)، ابوالحسن خان صبا با قبری نامعلوم، حسن تقی زاده (از عاملان جنبش مشروطه و رئیس مجلس سنا)، حبیب‌الله سماعی، حسین تهرانی، رشید یاسمی، حسین سرور و صدها تن دیگر از مشاهیر ایران اکنون در این خاک خفته‌اند.
بازدید از آرامستان ظهیرالدوله
بازدید از آرامستان در روزهای پنجشنبه و تنها در ساعاتی مشخص ممکن است. با توجه به تفکیک جنسیتی در بازدید، ساعات بازدید برای خانم‌ها از ساعت ۱۰ تا ۱۲ و برای آقایان از ساعت ۱۳ تا ۱۵ است.
ارسال نظر